Μέγας Ιεροεξεταστής – Δαιμονισμένοι, Κριτική

«Χρειάζεται μόνον να καταστρέψετε στην ανθρωπότητα την ιδέα του Θεού. Όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα αρνηθεί τον Θεό, τότε θα τελειώσει όλη η προηγούμενη κοσμοαντίληψη, η προηγούμενη ηθική, και θα ’ρθεί το καινούργιο. Τότε θα προκύψει ο άνθρωπος-θεός […] Αν φτάσει, όλα θα είναι καλά. Αν όμως λόγω της ανθρώπινης βλακείας δεν θα γίνει ούτε σε χίλια χρόνια, τότε όποιος συνειδητοποιεί από τώρα αυτήν την αλήθεια, θα γίνει ανθρωποθεός και σε αυτόν όλα θα επιτρέπονται.» Συγγενή Πνεύματα: Ντοστογιέφσκι και Νίτσε, Ελένη Λαδιά

Δύο σημαντικά έργα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι: οι «Δαιμονισμένοι» και ο «Μεγάλος Ιεροεξεταστής» από τους «Αδελφούς Καραμαζώφ», μεταφέρονται στο υπόγειο του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης σε διασκευή, απόδοση και σκηνοθεσία του Κωσταντίνου Χατζή. Μια ευφυής δραματουργική προσέγγιση που μεγιστοποιεί την επίκαιρη σκέψη και γραφή του Ρώσου συγγραφέα, υποσκάπτοντας το τραγικό της ύπαρξης μέσα από την κωμωδία του εφήμερου. Τα δύο έργα με τον τρόπο που μεταφέρονται στην σκηνή, μέσα σ’ αυτό το υπόγειο ειδικά διαμορφωμένο χώρο, είναι ταυτόχρονα σαν να συνομιλούν με τον ανώνυμο ήρωα του «Υπογείου». Μπορεί και να είμαστε εμείς – οι θεατές – οι ανώνυμοι συνομιλητές του. 

Η σκηνική εγκατάσταση, ο σκηνικός χώρος, ο τόπος της δράσης, ξεκινά ήδη από την σκάλα που οδηγεί στο -2, σε μια Δαντική προσέγγιση, με τα ζωγραφικά πορτραίτα του εικαστικού Βαγγέλη Κοτσολάκουνα σε παρακολουθούν καθώς κατεβαίνεις να συναντήσεις τους ήρωες του Ντοστογιέφσκι. Οι θέσεις σε σχήμα Π γύρω από τον σκηνικό χώρο, όπου δεσπόζουν επικλινή επίπεδα συναινούν στη δράση που συμβαίνει εξαιρετικά κοντά στον θεατή. Η χρήση των επιπέδων ηχητικά, ίσως να μπορούσε να περιοριστεί στα πλέον καίρια σημεία, καθώς ο κόσμος δεν θα «τελειώσει με μια βροντή, αλλά με ένα λυγμό», και ίσως μειώνεται το εφέ του σοκ, αφ’ης στιγμής επαναλαμβάνεται τόσο συχνά που το περιμένεις. Αντιθέτως, η πρωτότυπη μουσική σύνθεση του Αλέξανδρου Μέντη, που ερμηνεύει στο πιάνο ο ίδιος ο Χατζής στους «Δαιμονισμένους» καθώς και ο Ευγένιος Βούλγαρης που συνοδεύει μοναδικά με το γυαλί ταμπούρ του την Λυδία Κονιόρδου στον «Μεγάλο Ιεροεξεταστή» προσδίδουν μια δραματική διαύγεια στις ερμηνείες. 

Ο Κωνσταντίνος Χατζής δημιουργεί φιγούρες και στοπ καρέ που συναντάμε σε εικονογραφήσεις παλαιών βιβλίων από τον 16ο αιώνα ή σε φιγούρες Ταρο, ενώ τα κοστούμια της Miranda Dempsey, θυμίζουν ελαφρώς τα μακριά παλτό που φορούσαν οι άγγελοι στα «Φτερά του Έρωτα» του Βέντερς, αλλά και τα ράσα των μοναχών. Ο λόγος των ερμηνευτών είναι επίτηδες στυλιζαρισμένος, χωρίς όμως να γίνεται γκροτέσκο. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το αποτέλεσμα εικαστικά και ερμηνευτικά πραγματικά δίνει τον όγκο και το εύρος του Ντοστογιεφσκικού λόγου, έλκοντας την δύναμη του από μια Μπρεχτική αποστασιοποίηση στην υποκριτική διάθεση. 

Η Λυδία Κονιόρδου, αφηγείται και ερμηνεύει τον Μεγάλο Ιεροεξεταστή με την εξαιρετική της υποκριτική διαίσθηση, προφέροντας έναν λόγο στέρεο και καθαρό, έναν δραματικό όγκο καλοζυγισμένο και δημιουργώντας εξαρχής την συνενοχική σχέση της με τους θεατές. Στους «Δαιμονισμένους» θα ξεχωρίσω τον Νίκο Μάνεση, στον ρόλο του Κιρίλλοβ, για τις λεπτές αποχρώσεις της ερμηνείας του, καθώς και τον Νίκο Λεκάκη στον ρόλο του Σάτοβ, ως αντίποδα του Κιρίλοφ. Η σκηνή της δολοφονίας της Μαρίας Λεμπιάτκιν που υποδύεται η Ηλέκτρα Καρτάνου, έχει μια υπέροχη αισθητική προοπτική, καθώς ο Νικολάι Σταυρόγκιν, (Θεοχάρης Ιωαννίδης) δεσπόζει πίσω της ως Δαίμονας. Είναι η στιγμή όπου η ακροβασία της στις πουέντ λίγο πριν την πτώση, συνιστά έναν πραγματικό θάνατο του κύκνου, με το κύκνειο άσμα – μονόλογο της να επισφραγίζει τα όρια πραγματικού και φαντασιακού ιδεολογήματος σε μια Ρωσία που βαδίζει προς τον όλεθρο. Αντίστοιχα η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον Σταυρόγκιν και τον Βερχοβένσκι που υποδύεται ο Χατζής, ρίχνει φως στην πραγματική περσόνα τον Νιετσάγεβ, και την δολοφονία του φοιτητή Ιβανόβ, που αποτέλεσε αφορμή για την συγγραφή των Δαιμονισμένων. Γύρω από αυτόν και τον αινιγματικό Νικολάι Σταυρόγκιν εξελίσσεται ουσιαστικά η πλοκή του βιβλίου. Ο Πέτρος Στεπάνοβιτς Βερχοβένσκι είναι ο αδίστακτος μηδενιστής που το μόνο που θέλει είναι την ανατροπή των πάντων και μετέρχεται κάθε μέσου (θεμιτού και αθέμιτου) για να την επιτύχει. 

Είναι συγκινητικό να συναντάς τον Ντοστογιέφσκι, το 2019, και να σου μιλάει σαν να έγραφε τα έργα του σήμερα. Η βαθιά πίστη του και η άπειρη αγάπη του προς τον άνθρωπο κοινωνούνται μέσα από τους χαρακτήρες που δημιούργησε και η παράσταση του Κωνσταντίνου Χατζή τους φωτίζει με ένα τρόπο μοναδικό.